Psychospołeczne problemy osób z zaburzeniami odżywiania

Zaburzenia odżywiania określa się jako realizowanie nieprawidłowego wzorca odżywiania, przejawiające się w przyjmowaniu nadmiernych bądź niedostatecznych ilości pokarmu wpływające nie tylko na somatyczne funkcjonowanie organizmu, ale także na relacje społeczne, sferę uczuć czy funkcjonowanie poznawcze. Zaburzenia odżywiania pojawiają się najczęściej u osób pochodzących z klasy średniej bądź wyższej. Bez wątpienia kobiety, które wykonują zawody związane z atrakcyjnością fizyczną tj. aktorki, modelki czy prezenterki telewizyjne oraz zawody związane z dietą m.in. dziewczęta w szkołach baletowych lub kobiety uprawiające sporty wyczynowe są najbardziej narażone na ryzyko wystąpienia zaburzeń odżywiania. Zaburzenia odżywiania występują przede wszystkim u dziewcząt i młodych kobiet, natomiast rzadziej zdarzają się u płci męskiej (choć coraz częściej). Ujawniają się najczęściej między 11 a 25 rokiem życia. Osoby dotknięte zaburzeniami odżywiania, to zazwyczaj osoby o wysokim ilorazie inteligencji, przebojowe a także bardzo ambitne, dążące do perfekcjonizmu, co wynika z chęci bycia najlepszym. W subiektywnym poczuciu nie mogą pozwolić sobie na odstępstwo od ideału. Przytycie i bycie grubym wywołuje w takich osobach paniczny lęk i frustrację. Osobom z zaburzeniami odżywiania często wydaje się, że nie zasługują na sympatię czy miłość bliskich a własną atrakcyjność uzależniają od wyglądu oraz walorów intelektualnych. Narzucają sobie bardzo wiele ograniczeń, przez co życie takiej osoby zostaje zredukowane tylko i wyłącznie do sfery odżywiania. Zaburzenia odżywiania zaczynają się w momencie skupiania nadmiernej uwagi na masie ciała i na spożywanych produktach. Na początku jest to chęć zdrowego odżywiania poprzez odrzucanie tłuszczów i cukrów, następnie bardziej kalorycznych produktów nabiałowych, w skrajnych przypadkach spożywane są tylko owoce i warzywa. Ta nadmierna uwaga może prowadzić wręcz do obsesji poprzez ciągłe dążenie do szczupłej sylwetki i utraty masy ciała, będących efektem niezaspokojonych potrzeb psychicznych. Osoby z zaburzeniami odżywiania na ogół wstydzą się swojej przypadłości, zazwyczaj nie przyznając się do tego co im dolega, dlatego wyjście z takich zaburzeń jest bardzo trudne. W obecnych czasach panuje wszechobecna moda na szczupłą sylwetkę, rzadko spotyka się kobiety, które nigdy nie próbowały żadnej diety odchudzającej, nawet panie o nienagannej sylwetce. Na każdym kroku promowany jest zdrowy tryb odżywiania poprzez stosowanie wszelkiego rodzaju diet oraz zwiększoną aktywność fizyczną. Media propagują obecnie ekstremalnie szczupły, wiotki typ sylwetki poprzez ukazanie osób szczupłych jako bardzo atrakcyjnych, przebojowych oraz szczęśliwych. Osoby szczupłe cieszą się zatem akceptacją i uznaniem ze strony otoczenia, stąd wielu ludzi dąży do osiągnięcia i zaspokojenia tych pozytywnych cech. Nadal poszukiwane są przyczyny zaburzeń odżywiania. Najczęściej przyjmuje się wieloczynnikowy model etiologiczny, obejmujący czynniki kulturowe, rodzinne oraz indywidualne. Wyróżnia się trzy typy czynników, mających znaczenie w różnym czasie trwania choroby tj. czynniki predysponujące, czynniki wyzwalające oraz czynniki podtrzymujące. Do czynników predysponujących należy niezadowolenie z siebie, którego źródeł można szukać w nieprawidłowych relacjach rodzinnych czy konfliktach związanych z uzyskaniem autonomii jak i niepowodzeniach w kontaktach interpersonalnych, a także uwarunkowania biologiczne czyli predyspozycje fizjologiczne i psychiczne, mogące świadczyć o wrażliwości. Czynniki wyzwalające to m.in. krytyczne uwagi rodziny czy znajomych na temat wyglądu, trudna sytuacja życiowa , utrata lub separacja od rodziny a także zmieniające się relacje rodzinne tj. śmierć, rozwód, wyjazd z domu rodzinnego związany z edukacją itp. Czynniki podtrzymujące natomiast są to czynniki, mające wpływ na podtrzymywanie objawów i w znacznym stopniu zaburzające proces leczenia, to m.in. dolegliwości gastryczne tj. uczucie sytości po zjedzeniu małej ilości jedzenia.

Anoreksja czyli jadłowstręt psychiczny. Występuje głównie w krajach uprzemysłowionych Europy Zachodniej a także w Stanach Zjednoczonych i najczęściej dotyczy dorastających dziewcząt. Anoreksja polega na celowej utracie wagi, niezwiązanej z utratą apetytu. Jest to choroba groźna dla zdrowia lub nawet życia osoby na nią cierpiącej. Jest to choroba cywilizacyjna, rodzaj fobii, w której chory ma poczucie, że nie spełnia wymogów współczesnego świata. Rozpoczyna się ona od braku akceptacji swojego ciała. Anorektycy żyją w panicznym lęku przed przytyciem. Mimo wychudzenia anorektyk widzi swoje ciało w większych rozmiarach. Ideałem sylwetki jest ciało niemal całkowicie pozbawione tłuszczu. W przypadku kobiet, ich kształty, piersi lub biodra budzą w nich obrzydzenie. Przyczyny anoreksji nadal do końca pozostają nieznane. Uznaje się jednak, że jadłowstręt jest reakcją na pojawiające się wymagania społeczne w okresie dorastania, kiedy następuje przemiana z dziewczynki w dorosła kobietę i identyfikacji z nią, stąd psychoanalitycy interpretują anoreksję jako próbę obrony przed przyjęciem kobiecej identyfikacji, przede wszystkim kobiecej seksualności. Osoby chore na anoreksję wykazują skłonność do perfekcjonizmu, nadmiernego poczucia kontroli czy bycia nieszczęśliwym. Jednym z powodów sprzyjającym rozwojowi anoreksji jest m.in. nadopiekuńczość w rodzinie, przez co rozwój osobowości oraz samodzielności zostaje zahamowany. Kolejną przyczyną u młodych osób mogą być konflikty rodzinne lub rówieśnicze tj. niezrozumienie, brak pomocy ze strony bliskich oraz brak prawidłowych relacji koleżeńskich. Niektórzy specjaliści uważają, że skuteczne leczenie anoreksji wymaga odizolowania chorego od jego środowiska rodzinnego i rówieśniczego, w których upatruje się przyczyn powstania jego problemów psychicznych. Zaleca się zatem psychoterapię całej rodziny oraz współpracę z lekarzami, psychologami oraz dietetykami. Osoba z anoreksją dąży do osiągnięcia szczupłej sylwetki, bardzo pożądanej w dzisiejszych czasach. Osoby szczupłe są akceptowane przez społeczeństwo. Nadmierne przekonanie o tym, że szczupła sylwetka jest pomocą w życiu – zapewni sympatię rówieśników, pozycję w rodzinie, pomoże znaleźć chłopaka, a w przyszłości zdobyć dobrą pracę. Sposób odżywiania się anorektyka przybiera często różne formy, poprzez żywienie się głównie małymi porcjami nabiału, suszonymi owocami, warzywami oraz słodyczami. Kiedy anorektycy są zmuszani do jedzenia przy stole, wówczas możliwe jest stosowanie przez nich wielu „zabiegów” uniknięcia spożycia tego posiłku. Mimo złego obchodzenia się ze sobą oraz narastania objawów chorzy zwykle przez długi czas zachowują sprawność intelektualną i fizyczną. W początkowej fazie zachorowania, odczuwane jest poczucie euforii a postępująca choroba przyczynia się do wyniszczenia, pojawia się rozdrażnienie, następnie natomiast apatia, które mogą przerodzić się w depresję z towarzyszącymi myślami samobójczymi a nawet próbami ich realizacji.

Bulimia czyli żarłoczność psychiczna. Charakteryzuje się napadami objadania się, po których następują zachowania prowokujące zwrócenie posiłku m.in. wywoływanie wymiotów, głodówki, użycie diuretyków, środków przeczyszczających, wykonywanie lewatyw lub nadmierne ćwiczenia fizyczne. Wymioty wywoływane są mniej lub bardziej gwałtownie poprzez wkładanie palców do ust i łaskocząc przełyk lub po prostu przez uciskanie żołądka, do którego podrażniania osoby takie pomagają sobie trzonkiem łyżki, kawą, słoną wodą albo środkami wymiotnymi z apteki. Charakterystyczne jest to, iż chorzy czują się głodni nawet bezpośrednio po zjedzeniu posiłku. Zadziwiający jest fakt, iż bulimia występuje częściej niż anoreksja, o tyle, że anoreksję można bez problemu dostrzec w tłumie, gorzej natomiast rozpoznać na pierwszy rzut oka osobę cierpiącą na bulimię. W odróżnieniu od anorektyków, bulimicy starają się nie stronić od innych ludzi poprzez częste przebywanie w towarzystwie, stąd choroba ta jest trudna do wykrycia.

Zaburzenia odżywiania zazwyczaj są kojarzone ze skrajnie wychudzonym ciałem, unikaniem posiłków, ale może być też związane z objadaniem się, które może prowadzić do nienaturalnego przyrostu masy ciała i w konsekwencji do otyłości, równie niebezpiecznej dla zdrowia i życia, co pozostałe zaburzenia. Otyłość wynika ze spożywania pożywienia, w dużo większej ilości niż wymaga tego zapotrzebowanie organizmu, często są to posiłki w restauracjach typu fast-food, co podobnie jak siedzący tryb życia sprzyja przybieraniu na wadze. Okazuje się również, że do otyłości mogą doprowadzić innego rodzaju zaburzenia tj. syndrom nocnego podjadania czy zespół kompulsywnego jedzenia. Obżarstwo – kompulsywne objadanie się - polega na zjadaniu olbrzymich ilości pożywienia, ale nie towarzyszą tutaj wymioty, ani inne formy wydalania pokarmu z organizmu jak ma to miejsce w przypadku bulimii. Jedzenie jest środkiem na odreagowanie negatywnych stanów emocjonalnych, prowadząc do uzyskania przyjemności kosztem zaniedbania innych zainteresowań. Osoba chora zjada tak duże ilości żywności, które zdrowe osoby nie zdołałyby skonsumować w takich samych okolicznościach. Towarzyszy temu utrata kontroli nad ilością i tempem konsumpcji a także nad możliwością jej zakończenia i trwa mimo braku fizycznego odczucia głodu aż do momentu pojawienia się nieprzyjemnych symptomów ze strony układu pokarmowego. Po zakończeniu epizodu chory ma obniżony nastrój z towarzyszącymi mu negatywnymi uczuciami smutku, niezadowolenia a także poczucia winy. Typowe objawy objadania się według Woronowicza (2009): brak kontroli podczas jedzenia objadanie się w odizolowaniu, natomiast w towarzystwie jedzenie zbyt małych ilości pokarmu, próby eksperymentowania z różnymi rodzajami diet. Można wymienić 3 rodzaje objadania się: polifagia, polegająca na spożywaniu olbrzymich ilości pokarmu; akoria - brak uczucia sytości po zjedzeniu posiłku oraz nocne podjadanie. 

Na koniec warto chociaż wymienić inne zaburzenia odżywiania m.in. ortoreksja czyli patologiczna fiksacja na spożywaniu właściwej i zdrowej żywność; bigoreksja - obsesja na punkcie własnego ciała, poprzez ćwiczenia i odpowiednią dietę osoba taka chce uzyskać wymarzoną sylwetkę; anarchia żywieniowa czyli spożywanie niedużych porcji żywności w nieregularnych odstępach czasu a także rezygnacja z potraw gotowanych oraz ze spożywania posiłków w towarzystwie innych osób; pica czyli najprościej ujmując jedzenie rzeczy niejadalnych. Jak zatem widać zaburzenia odżywiania spotyka się pod różną postacią nie tylko pod znaną wszystkim anoreksją, bulimią czy otyłością. Każde z tych zaburzeń ma różną etiologię. Ważne jest też określenie innych chorób współistniejących, co może mieć znaczenie w procesie terapii. Ważnym czynnikiem we wszystkich zaburzeniach odżywiania jest również psychoterapia a czasem nawet leczenie psychiatryczne. Oprócz współistniejących chorób somatycznych w zaburzeniach odżywiania mogą bowiem pojawiać się zaburzenia natury psychicznej. Ważne zatem w leczeniu zaburzeń odżywiania jest leczenie nie tylko samego zaburzenia ale też towarzyszących chorób somatycznych i psychopatologicznych.