Dorosłe życie ofiar przemocy szkolnej

Przemoc w szkole jest powszechnym zjawiskiem. Dziś, w dobie internetu zjawisko to może szerzyć się również poza środowisko szkolne. Dzieci dziś mają większy wachlarz możliwości prześladowania kolegów w szkole. Dzieci prześladujące same doświadczają problemów, które rozwiązują poprzez przemieszczoną agresję. Słabsi koledzy bowiem są najlepszymi ofiarami do dręczenia i rozładowania stresów i frustracji. To pokazuje brak umiejętności dzieci do radzenia sobie ze stresem, który rozwiązują poprzez przemoc. Jednak dzieci doświadczające przemocy również często nie potrafią radzić sobie ze stresem związanym z byciem prześladowanym. Część dzieci doświadczających przemocy sama potem przelewa agresję na inne osoby, często niezwiązane z obiektem prześladowań jest to wcześniej wspomniana przemieszczona agresja, część zaś zamyka się w sobie ze złością, wściekłością, gniewem i żalem do sprawców. Później jako dorośli, stosują podobne, wypracowane mechanizmy zachowania w relacjach w dorosłym życiu.

Z najnowszego raportu Instytutu Badań Edukacyjnych pt. "Bezpieczeństwo uczniów i klimat społeczny w polskich szkołach" wynika, że nawet co dziesiąte dziecko w polskich szkołach doświadcza dręczenia ze strony rówieśników (Przewłocka, 2015). 

Odsetki ofiar w zależności od typu danej szkoły:

• szkoły podstawowe (15%), 
• gimnazja (10%),
• licea (6%),
• szkoły zawodowe (7%)
• technika (6%).

Niespokojna oraz niejasna atmosfera w klasie może sprawić, że uczniowie będą  zmuszeni do walki o pozycję, wpływ oraz przynależność do grupy, a agresja staje się wtedy  jednym ze  sposobów umożliwiających osiągnięcie tych celów. Jej ofiarą padają bowiem często rówieśnicy o niższej pozycji społecznej. Atmosfera ta jest szczególnie niebezpieczna dla uczniów, którzy na podstawie wzorców wyniesionych z domu rodzinnego mogą mieć większe predyspozycje do stania się sprawcami tzw. bullyingu w chwili, gdy wystąpią stosowne okoliczności. Uczniowie tacy szybko łączą się wtedy we wspólnie podejmowanych krzywdzących działaniach wobec słabszych kolegów (Rolland, 2010). Do czynników, które dodatkowo zwiększają ryzyko występowania dręczenia należą m. in. brak zdefiniowanego modelu pracy nauczycieli podczas lekcji, słaba współpraca kadry nauczycielskiej oraz słaba pozycja przywódcza wychowawcy (Rolland, 1999). 

Do najczęściej wymienianych czynników ryzyka wystąpienia przemocy, jakie są związane z cechami oraz zachowaniem dziecka należą: 

• wrażliwość;
• nieśmiałość, niepewność a także  ostrożność w kontaktach z innymi 
• słabe relacje z rówieśnikami i nieumiejętność nawiązywania przyjaźni;
• lęk;
• bierność, uległość, a szczególnie brak umiejętności bronienia się w sytuacjach doświadczanej przemocy;
• płaczliwość;
• niska samoocena;
• negatywne nastawienie do stosowania przemocy;
• słabość bądź niska sprawność fizyczna, jeśli chodzi o chłopców (Olweus, 1993; O’Moore, Kirkham, 2001; Rigby, 2002; Roland, 1999; Smith, Sharp, 1994). 

Zestaw powyższych cech charakteryzuje w głównej mierze tzw. ofiary pasywne, których dominującym rysem w przypadku chłopców jest połączenie bierności, lęku czy  słabości fizycznej (Olweus, 1993). Ofiary pasywne ujawniają się jako bardziej introwertyczne, ciche, lękowe oraz nieszczęśliwe (Rigby, 2011). Dzieci te często miewają  problemy z koncentracją, są niespokojne oraz nadaktywne, mogą zachowywać się agresywnie, wytwarzając wokół siebie atmosferę irytacji i napięcia, mają zmienne nastroje, przeszkadzają innym i zazwyczaj nie mają kolegów (Rigby, 2002, 2011).

Autorki polskiego raportu "Przemoc w  szkole" podkreślają, że na dręczenie szkolne najbardziej mogą być narażeni ci uczniowie, którzy czują się samotni, mają niewielu lub nie mają przyjaciół, są przekonani, że rzadko mogą liczyć na czyjąkolwiek pomoc (Giza-Poleszczuk, Komendant-Brodowska, Baczko-Dombi, 2011). Pierworodne dzieci bywają  częściej narażone na dręczenie oraz wyśmiewanie przez rówieśników, czego powodem jest  nadopiekuńczość rodziców (Byrne, 1993, 1997). Dręczeni chłopcy bowiem, miewają bliższe i lepsze od przeciętnych stosunki z rodzicami (Olweus, 1978). Wyniki późniejszych badań nie rozstrzygają jednoznacznie, czy ta nadmierna ochrona rodziców jest przyczyną bullyingu czy konsekwencją reakcji dorosłych na cierpienie dziecka (Rican, 1995; Roland, 1999). Najczęściej ofiarami agresji rówieśniczej bywają ci uczniowie, którym brakuje wsparcia rodziców (Giza-Poleszczuk, Komendant-Brodowska i Baczko-Dombi, 2011, Przewłocka, 2015). Zasadniczo ubożsi uczniowie bywają bardziej narażeni na dręczenie aniżeli uczniowie o przeciętnej sytuacji materialnej (Giza-Poleszczuk, Komendant-Brodowska i Baczko-Dombi, 2011).Obecnie jako grupę szczególnego ryzyka wymienić można dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi tzw. SPE. Niektóre objawy jakie  towarzyszą niepełnosprawności można potraktować jako czynniki ryzyka tj. brak siły fizycznej, izolacja społeczna czy zaburzone relacje z innymi (Plichta, 2010). 

Dzieci często milczą o tym, że są dręczone, ponieważ:

• wstydzą się, że są dręczone;
• boją się zemsty sprawców i pogorszenia swojej sytuacji;
• myślą, że nikt im nie pomoże, dlatego też czują się bezradne;

• dorośli mówili im, że dręczenie jest normą okresu dojrzewania;
• boją się, że dorośli zlekceważą ten problem;
• nauczyli się w szkole, że „donoszenie” na rówieśników nie jest w porządku wobec nich (Coloroso, 2004). 

Irlandzka badaczka sporządziła listę sygnałów dla rodziców, że ich dziecko może być ofiarą przemocy szkolnej:

• dziecko wygląda na zdenerwowane oraz zaniepokojone, odmawiając odpowiedzi na pytania, co się dzieje;
• skaleczenia i siniaki nieznanego pochodzenia;
• uszkodzenia ubrania, książek czy przyborów szkolnych;
• pogorszenie wyników w nauce;
• prośby o dodatkowe pieniądze;
• zaginięcia rzeczy osobistych lub karnetu na autobus;
• niechęć do chodzenia do szkoły bądź nasilenie się tej niechęci;
• liczne spóźnienia do szkoły;
• zmiany nastroju oraz zachowania, przedłużający się obniżony nastrój;
• brak pewności siebie i zaniżona samoocena lub nagły spadek samooceny;
• skargi na bóle głowy oraz brzucha, choroby, objawy psychosomatyczne 
• problemy ze snem,
• brak relacji z rówieśnikami poza szkołą (O’Moore, 2008). 

Sygnały, które powinny zaniepokoić nauczycieli to:
• trudności z wypowiadaniem się na tle grupy klasowej;
• wycofywanie się z aktywności szkolnej, jąkanie lub utrata pewności siebie;
• rezygnowanie z klasowych imprez oraz wyjazdów i wycieczek szkolnych
• samotne spędzanie przerw i niedopuszczanie przez grupę;
• spędzanie przerw w pobliżu nauczycieli
• brak przyjaciela w klasie;
• bycie wybieranym do drużyny w grach zespołowych jako jeden z ostatnich lub ostatni 
• widoczny smutek i przygnębienie oraz skłonność do płaczu;
• coraz gorsze wyniki w nauce (Olweus, 1993). 

Na doświadczane prześladowania mogą wskazywać: trudności w koncentracji, obniżone poczucie własnej wartości oraz pewności siebie, wzrost lęku i poczucie wyobcowania (Smith, Sharp, 1994, Rigby, 2003, 2005). Wyniki badań agresji prowadzone w duńskich szkołach na grupie uczniów w wieku od 9 do 12 lat wskazują, że u dzieci, które były ofiarami przemocy częściej pojawiały się zaburzenia psychosomatyczne, m. in. bóle głowy i mięśni, wymioty, zaburzenia snu, uczucie zmęczenia, a nawet depresja (Fekkes i in., 2004). 

Z amerykańskich badań wynika, że ofiary przemocy rówieśniczej ponad dwa razy częściej ujawniają myśli samobójcze oraz ponad trzy razy częściej podejmują się prób samobójczych, niż ich koledzy niebędący obiektem prześladowań (Center for Disease Control and Prevention, 2009). 

Konsekwencje doświadczanej przemocy nie muszą być  jednakowe u wszystkich dzieci, ponieważ zależą od wielu czynników, tj. od drastyczności doświadczanej przemocy, długości jej trwania, częstotliwości, rozległości, odporności samego dziecka, a także reakcji grupy rówieśników oraz dorosłych (Rigby, 2008). Badanie przeprowadzone w Norwegii wykazało częste występowanie zespołu stresu pourazowego czyli PTSD u dzieci, które były ofiarami prześladowań (Idsoe, Dyregrov, Idsoe, 2012). 

W dorosłym życiu zaś  konsekwencje dręczenia mogą objawiać się też w postaci niskiego poczucia własnej wartości, skłonności do depresji oraz trudności w relacjach partnerskich (Boulton, Smith, 1994; Gilmartin, 1987; Olweus, 1993). Doświadczanie przemocy w dzieciństwie może odbić się na wielu płaszczyznach dorosłego życia. Skutki i wpływ przemocy w szkole na dorosłe życie: 

• Brak wypracowanych skutecznych metod radzenia sobie ze stresem. Sami jako dorośli mogą przenosić agresję na otoczenie. 
• brak umiejętności wyrażania swoich uczuć, myśli, poglądów oraz brak asertywności. 
• nieśmiałość, niepewność a także  ostrożność w kontaktach z innymi ludźmi. 
• nieumiejętność nawiązywania i podtrzymywania relacji 
• Zaburzenia lękowe czyli tzw. nerwice 
• Zaburzenia adaptacyjne 
• bierność i uległość,   
• brak umiejętności skutecznej samoobrony 
• Niska samoocena 
• Lęk przed złością i agresją ze strony innych ludzi 
• Lęk przed ponownym doświadczaniem agresji na płaszczyznach życia dorosłego m.in. na studiach, pracy czy w relacji z partnerem 
• Wycofanie i brak zaufania w relacjach interpersonalnych 
• Zachowania agresywne, autoagresja
• Zachowania budzące dyskomfort i irytację otoczenia poprzez próby zwrócenia na siebie uwagi 
• Zaburzenia osobowości 
• chwiejność emocjonalna 
• Brak poczucia bezpieczeństwa 
• Poczucie samotności 
• Nieumiejętność proszenia o pomoc, będąc przekonanym, że nikt im nie pomoże 
• Wyuczona bezradność wynikająca z nadopiekuńczości rodziców 
• Brak lub niewielu przyjaciół 
• Poczucie braku wsparcia w relacjach przyjacielskich czy partnerskich 
• Zaniżanie swoich możliwości i kompetencji 
• Izolacja społeczna w postaci fobii 
• Zaburzone relacje interpersonalne czy partnerskie 
• Nieumiejętność stawiania granic
• Nadmierne poczucie winy, tak jakby takie osoby chciały przepraszać za to, że w ogóle żyją 
• Zamknięcie w sobie, skrytość, małomówność, ukrywanie swoich problemów przed innymi 
• obniżony nastrój; zaburzenia depresyjne włącznie z myślami i próbami samobójczymi
• brak pewności siebie 
• Zaniżone poczucie własnej wartości 
• Zaburzenia psychosomatyczne 
• Trudności w wypowiadaniu się na tle większych grup 
• Wycofanie się z wszelkich aktywności wymagających interakcji społecznych 
• Wrażliwość na odrzucenie 
• Zespół stresu pourazowego tzw. PTSD
• Zachowania agresywne wobec innych ludzi czy nawet wobec partnera. 

Podsumowując, skutków bycia ofiarą agresji szkolnej w dorosłym życiu może być znacznie więcej niż wymienione powyżej i mogą być one różne w zależności od cech temperamentu, osobowości, relacji w domu rodzinnym i przede wszystkim tego jak szybko zareaguje się na zjawisko przemocy wobec konkretnej osoby. Bycie ofiarą przemocy nie oznacza bycia nią przez całe życie. Można wejść w dorosłe życie studiując czy pracując bez agresji ze strony otoczenia. Można utrzymywać silne oraz bliskie więzi i relacje z innymi ludźmi a także z partnerem. Jeśli występują zaburzenia osobowości lub psychiczne można podjąć się leczenia psychiatrycznego lub psychoterapii, które pomogą pogodzić się z przeszłością, której się już nie zmieni i wejść w dorosłe życie bez przemocy.